Η οικογένειά μας είναι μία από τις πολλές με παιδιά που ζουν και σπουδάζουν στο εξωτερικό. Εκτός από το καλοκαίρι, οι χριστουγεννιάτικες γιορτές είναι η μοναδική και καλύτερη ευκαιρία μας για να βρεθούμε και να περάσουμε λίγες μέρες όλοι μαζί. Βέβαια, τα πράγματα δεν είναι όπως παλιότερα. Τότε αφήναμε γλυκά για τον Άγιο Βασίλη που θα έφερνε τα δώρα και τα παιδιά κοιμόντουσαν κάτω από το δέντρο για να τον συναντήσουν. Τώρα τρέχουμε την τελευταία στιγμή για να στολίσουμε το δέντρο και να αγοράσουμε τα δώρα που θέλουμε να ανταλλάξουμε μεταξύ μας, προσπαθούμε να πιάσουμε κάτι από την γιορτινή ατμόσφαιρα της πόλης που κι αυτή πασχίζει στον καιρό της πανδημίας, και, αναπόφευκτα, κουβεντιάζουμε περισσότερο για εμβολιασμούς και ράπιντ τεστ παρά για μελομακάρονα και ταξίδια. Αλλά, όπως πάντα, επίσης μιλάμε πολύ για τις ζωές μας, για το πέρασμα του χρόνου και για τις διαφορετικές εμπειρίες του καθένα μας, για όσα πέρασαν και για εκείνα που είναι να έρθουν.
Σκίτσο του Δημήτρη Χαντζόπουλου από το ίδιο φύλλο της Καθημερινής
Από την τελευταία φορά που το ΠΑΣΟΚ κέρδισε εκλογές, το 2009, έχουν περάσει πάνω από δώδεκα χρόνια. Έκτοτε, το κόμμα δοκίμασε πέντε συνεχόμενες ήττες σε εθνικές εκλογές, συνήθως με χαμηλό μονοψήφιο ποσοστό, δύο ήττες σε εκλογές για το ευρωπαϊκό κοινοβούλιο, επίσης με μονοψήφιο ποσοστό, δύο αρχηγούς (πάει για τρίτο), καθώς και τρεις ονομασίες (Ελιά, Δημοκρατική Συμπαράταξη, ΚΙΝΑΛ). Καθώς το ανεμόδαρτο κόμμα βαδίζει προς τις διαδικασίες της επόμενης Κυριακής που θα αναδείξουν τον νέο αρχηγό του, υπάρχουν δύο μεγάλα ερωτήματα που ουδέποτε έχουν τεθεί ανοιχτά: Γιατί κατέρρευσε το ΠΑΣΟΚ κι από τότε παρακμάζει χωρίς σοβαρή ελπίδα ανάκαμψης; Και, μετά από δώδεκα χρόνια σε ρόλους πολιτικού κομπάρσου, πόσο σημαντικό ρόλο θα μπορούσε να παίξει αυτό το κόμμα στο σημερινό πολιτικό σύστημα;
Στο προηγούμενο άρθρο μου σ’ αυτήν τη στήλη έγραφα ότι η ιστορική διαίρεση Αριστεράς-Δεξιάς, η οποία καθόρισε τον εγχώριο πολιτικό ανταγωνισμό από την δεκαετία του ΄40 και εφεξής, έχει πλέον χάσει την ισχύ της και σταδιακά αντικαθίσταται από μια νέα διαίρεση ανάμεσα σε φιλελεύθερες και μη φιλελεύθερες πολιτικές δυνάμεις. (Ειρήσθω εν παρόδω ότι η Ελλάδα δεν είναι η μόνη χώρα όπου συμβαίνει ένας τέτοιος μετασχηματισμός. Η Γαλλία και η Ιταλία, ας πούμε, αποτελούν ακόμη τυπικότερα παράδειγμα.) Εάν λοιπόν ο παραπάνω ισχυρισμός είναι σωστός, υπάρχουν δύο σημεία που αξίζει να προσεχθούν ιδιαίτερα. Το πρώτο είναι ότι κάθε ένα από τα νέα πολιτικά στρατόπεδα εμπεριέχει και δεξιά και αριστερά κόμματα, τα οποία μάλιστα ενίοτε συνεργάζονται μεταξύ τους. Το δεύτερο ενδιαφέρον στοιχείο είναι ότι, καθώς η παλιά και η νέα διαίρεση τέμνονται, οι ψηφοφόροι βρίσκονται αντιμέτωποι με το εξής δίλημμα: Να ψηφίσουν με βάση τις παλαιές ιδεολογικές τους ταυτότητες (οπότε ο εκλογικός αγώνας διεξάγεται επάνω στον άξονα δεξιά-αριστερά) ή με βάση νέες πολιτικές και κοινωνικές ταυτίσεις (στην οποία περίπτωση αναμετρούνται οι μετριοπαθείς φιλελεύθεροι φιλοευρωπαϊστές έναντι μη φιλελεύθερων ευρωσκεπτικιστών); Τέλος, θεωρώντας ότι ο τρόπος με τον οποίο οι ψηφοφόροι πρόκειται να αντιμετωπίσουν το παραπάνω δίλημμα είναι το κλειδί για να ανοίξουμε το μαύρο κουτί των επόμενων εκλογών, έκλεινα το άρθρο μου υποσχόμενος να επανέλθω. Μόνο που δεν φανταζόμουν ότι θα χρειαζόταν να το κάνω τόσο σύντομα! Διότι εντωμεταξύ προέκυψε η υποψηφιότητα του Γιώργου Παπανδρέου για την ηγεσία του ΚΙΝΑΛ.
Following the expansion of EU over the last seventy years, this infographic depicts the evolution, and relative decline, of Europe’s post-war liberal democratic rule. Back in the 1950s, and for three decades thereafter, all member states had solid liberal democratic governments. The Union was in fact meant to be an exclusive club of liberal democracies. But things did not turn exactly that way. Already by the 1980s, populism, an amalgam of democracy and illiberalism (hence, minimally defined as democratic illiberalism), won power in Greece and then flourished elsewhere, particularly in the southern and eastern parts of the continent. During and after the 1990s, nativist parties—those standing in opposition to migration, further European integration, and globalization—grew strong in most developed countries in western and northern Europe. Meanwhile in Eastern Europe—because of national and ethnic divisions, persisting state corruption, or both—most countries have failed to this date to produce solid and durable liberal democratic governments; instead, as shown by the four CEE countries included herein, most governments in this region stand today as exemplars of democratic illiberalism.
Υπήρξε μια εποχή που την ονομάζουμε «Μεταπολίτευση». Τότε, ο πολιτικός ανταγωνισμός γινόταν κυρίως στη βάση ιδεολογικών κριτηρίων. Ένα μεγάλο μέρος των ψηφοφόρων ήταν αταλάντευτα αριστεροί και ψήφιζαν τα αριστερά κόμματα, ενώ ένα άλλο μεγάλο μέρος ήταν αταλάντευτα δεξιοί και ψήφιζαν τα δεξιά κόμματα. Για τους αριστερούς ψηφοφόρους, το εκλογικό μενού περιλάμβανε τα κόμματα που εκτείνονταν από το ΚΚΕ μέχρι το ΠΑΣΟΚ. Για τους δεξιούς ψηφοφόρους, το βασικό πιάτο αποτελούσε η ΝΔ, αλλά περιστασιακά μπορούσαν να διαλέξουν και κάποιο από τα ακροδεξιά κόμματα, όπως πιο πρόσφατα το ΛΑΟΣ και τους ΑΝΕΛ. Ανάμεσα στις δύο μεγάλες ιδεολογικές ομάδες, υπήρχε μία μικρότερη και λιγότερο συμπαγής κατηγορία ψηφοφόρων, οι λεγόμενοι «κεντρώοι», που βρίσκονταν σε συνεχή ταλάντωση ανάμεσα στα αντίπαλα στρατόπεδα, ψηφίζοντας πότε (κεντρο)δεξιά και πότε (κεντρο)αριστερά.
An Q&A session with the European Center for Populism Studies (ECPS) about populism, and more. We discuss about the spatiotemporal dimensions of this phenomenon; the relationship of modern populism to liberal democracy, of which it is the polar opposite; the difference between populist and nativist parties; the importance of charismatic leadership for the populist success; and the ways in which contemporary liberal democracy may face the populist menace. Most of those topics have been covered in previous work of mine, especially in my book Populism and Liberal Democracy: A Comparative and Theoretical Analysis. Hope you will enjoy the interview. For more interviews of mine related to populism, you may want to read or listen here, here, and here.
Q Your research underlines the necessity of the clarification of the basic concepts and exposes the conceptual and methodological errors in populism literature. To begin with, how do you outline the common problems within the growing literature on populism?
A The literature on populism has grown fast but also in a haphazard way. As a result, the concept of populism is being stretched to a breaking point. It was several decades ago that Margaret Canovan, among others, warned that, the more flexible this concept would become, the more tempted political scientists and others would be to label “populist” anything that doesn’t fit into previously established categories. This is what has actually happened. Today, “populism” is everywhere and almost everything is “populist.”
Ο ταξιτζής που με πήγε στο αεροδρόμιο το έθεσε ορθά-κοφτά: «Στις εκλογές θα ψηφίσω εκείνους που προσπαθούν καλύτερα ώστε να αποφύγουμε να χειρότερα. Κι αυτά έρχονται από έξω, αγαπητέ μου». Ο άνθρωπος είχε καταλάβει κάτι απλό, ότι δηλαδή οι σημερινές κρίσεις που μαστίζουν την χώρα δεν μοιάζουν με εκείνες που μας ταλαιπώρησαν στο παρελθόν, ακόμη και το πιο πρόσφατο. Εκείνες ήταν δικής μας κατασκευής, ενδογενείς κρίσεις που νομίζαμε ότι θα μπορούσαμε να λύσουμε μόνοι μας. Κατά κανόνα, λοιπόν, τις εκλογές κέρδιζε το κόμμα που έδινε τις μεγαλύτερες υποσχέσεις και έδειχνε την μικρότερη αντίσταση στην κρατική σπατάλη. Λεφτά πάντα υπήρχαν κι ας ήταν δανεικά. Οι νέες κρίσεις, αντίθετα, προέρχονται από απρόβλεπτους εξωτερικούς – και σε μεγάλο βαθμό ανεξέλεγκτους – παράγοντες που απαιτούν σύνθετες λύσεις, σε συνεργασία μάλιστα με άλλα κράτη. Καθώς όμως αλλάζει η φύση των κρίσεων, αφού αυτές πια είναι κυρίως εξωγενείς παρά ενδογενείς, επίσης φαίνεται να αλλάζει και η λογική των ψηφοφόρων, πράγμα που θα φανεί στις επόμενες εκλογές.
Μετά το τέλος του Δεύτερου Παγκοσμίου Πολέμου, η Ελλάδα δοκίμασε μια παρατεταμένη περίοδο κυβερνητικής αστάθειας και πολιτικής σήψης. Οι ήδη γηραλέοι πολιτικοί της εποχής δεν ήταν σε θέση να αντιληφθούν πόσο δραματικά είχε αλλάξει η Ιστορία, ούτε να φανταστούν νέους ρόλους για τους εαυτούς τους και τα κόμματα που κάθε τόσο έφτιαχναν και μετά χαλούσαν. Η κατάσταση άλλαξε από το 1951, όταν ο Αλέξανδρος Παπάγος συγκρότησε τον Ελληνικό Συναγερμό, ένα δεξιό κόμμα, στο οποίο όμως πολύ σύντομα προσχώρησαν αθρόα φιλελεύθεροι πολιτευτές του Κέντρου. Το 1952, ο Συναγερμός κατόρθωσε να επεκτείνει την επιρροή του ανάμεσα στις ανερχόμενες μικρομεσαίες τάξεις και να κερδίσει τις εκλογές προσεγγίζοντας την απόλυτη πλειοψηφία. Έτσι ξεκίνησε μια περίοδος ένδεκα χρόνων κατά την οποία η δεξιά παράταξη θα κυβερνούσε την χώρα με αυτοδυναμία, πρώτα υπό την πρωθυπουργία Παπάγου και κατόπιν του Κωνσταντίνου Καραμανλή, ο οποίος μετονόμασε τον Συναγερμό σε Εθνική Ριζοσπαστική Ένωση. Σε εκείνα τα χρόνια η Ελλάδα αποτέλεσε σημαντικό πιόνι στη διεθνή σκακιέρα του Ψυχρού Πολέμου ενώ η δημοκρατία της παρέμεινε ατελής. Ωστόσο, η χώρα πέτυχε παγκόσμια εντυπωσιακούς ρυθμούς οικονομικής ανάπτυξης και ταχύ κοινωνικό εκσυγχρονισμό. Η Ελλάδα ξέφευγε οριστικά από την φτώχια και άρχιζε να βλέπει μπροστά με αισιοδοξία.
The questions in this interview were asked by Professor Marlene Laruelle, director of the Illiberal Studies Program, Elliott School of International Affairs, George Washington University. We talk about how to conceptualize populism in a minimal way; the differences between mine and Fareed Zakaria’s notions of “democratic illiberalism,” the distinctions among populist, nativist, and nationalist parties; the similarities between European and American populisms; charismatic leadership and Poland’s leader Jarosław Kaczyński; Greece’s politics, of course; left and right populisms, and why they tend to form alliances; and the basic building blocs of a taxonomy of political regimes worldwide. I hope you will enjoy it! For more interviews of mine on topics related to populism, you can also check here, here, and here.
In your book Populism and Liberal Democracy: A Comparative and Theoretical Analysis(Oxford, 2019), you speak of democratic illiberalism, thereby reversing the terms used in Zakaria’s famous text on illiberal democracies. Can you explain to our readers how you define democratic illiberalism?
In my work, populism is conceptualized and defined minimally as “democratic illiberalism,” which points to modern political systems, political parties, or individual politicians combining adherence to electoral democracy and liberal democratic principles. I also use the term “populist democracy” with reference to political systems in which both the ruling party and major opposition forces are populist. I first used these terms in an article that compared Greece and Hungary as typical populist democracies and was published in 2013 in Government and Opposition. (Notice, by the way, that this Hungary-specific article preceded by at least a year Orbán’s now-famous 2014 speech in Transylvania, after which this term became common.) Anyway, my definition of populism recalls Fareed Zakaria’s terminology but the puzzles that motivate my research, the empirical cases I focus on, and the theoretical propositions I put forward are entirely different than his. The contrast is very interesting from a sociology-of-knowledge point of view, so let me say a bit more about it.
Δημοσιεύθηκε στην Καθημερινή της Κυριακής 6 Ιουνίου 2021 στα πλαίσια αφιερώματος για τα 40 χρόνια από την ένταξη της Ελλάδας στην Ευρωπαϊκή Ένωση.
Ακριβώς μια δεκαετία πριν, κανείς δεν είχε διάθεση να γιορτάσει τα τριάντα χρόνια από την ένταξη της Ελλάδας στην Ευρωπαϊκή Ένωση. Το 2011, η χώρα βρισκόταν ήδη στη δίνη της κρίσης που έμελλε να διαρκέσει πολύ. Το κακό είχε ξεκινήσει από την οικονομία με τις συνεχείς υποβαθμίσεις της πιστοληπτικής ικανότητας που έφεραν το πρώτο Μνημόνιο, συνεχίστηκε με την πολιτική πόλωση που χώρισε τον κόσμο σε δύο αντίπαλα στρατόπεδα και κατέληξε στην κατάρρευση του παλιού δικομματισμού και το ασταθές πολυκομματικό σύστημα που έχουμε σήμερα. Μέσα στην παραζάλη της εποχής, η «νεοφιλελεύθερη» Ευρώπη ήταν το τέλειο εξιλαστήριο θύμα. Αριστεροί και δεξιοί καιροσκόποι απαίτησαν την μονομερή ακύρωση των δανειακών μας υποχρεώσεων («εμείς θα βαράμε το νταούλι κι εκείνοι θα χορεύουν») και με σύνθημα «καμιά θυσία για το ευρώ» επιδίωξαν την έξοδο της Ελλάδας από την Ευρωπαϊκή Ένωση και την ευρωζώνη. Κατόπιν ήρθε το «περήφανο ΟΧΙ» στο δημοψήφισμα του 2015 και τελικά χρειάστηκε η περίφημη «κωλοτούμπα» του τότε πρωθυπουργού για να αποφύγουμε το Grexit.
