When I was still a full-time academic, I wrote an article titled “Populists in Power,” which was published in the Journal of Democracy in April 2019. At around the same time, my book entitled Populism and Liberal Democracy: A Comparative and Theoretical Analysis also came out by Oxford UP. In both works, I painstakingly analyzed in comparative perspective the most important cases of populist parties/leaders that have enjoyed power in their respective countries. Those countries are, in order of chronological appearance of the populist forces, Argentina, Italy, Venezuela, Hungary, Greece, and the United States. Based on that academic analysis, and aided by a fantastic cartoonist, I decided to condense everything in a very short comic story, combining fictional and real characters. As you will notice (but also see References below), most of the dialogues are direct quotations from speeches or other public utterances by well-known populist leaders. If you enjoyed this blog, you may also want to browse through this slide show.
Σκίτσο του Δημήτρη Χαντζόπουλου από το ίδιο φύλλο της Καθημερινής
Από την τελευταία φορά που το ΠΑΣΟΚ κέρδισε εκλογές, το 2009, έχουν περάσει πάνω από δώδεκα χρόνια. Έκτοτε, το κόμμα δοκίμασε πέντε συνεχόμενες ήττες σε εθνικές εκλογές, συνήθως με χαμηλό μονοψήφιο ποσοστό, δύο ήττες σε εκλογές για το ευρωπαϊκό κοινοβούλιο, επίσης με μονοψήφιο ποσοστό, δύο αρχηγούς (πάει για τρίτο), καθώς και τρεις ονομασίες (Ελιά, Δημοκρατική Συμπαράταξη, ΚΙΝΑΛ). Καθώς το ανεμόδαρτο κόμμα βαδίζει προς τις διαδικασίες της επόμενης Κυριακής που θα αναδείξουν τον νέο αρχηγό του, υπάρχουν δύο μεγάλα ερωτήματα που ουδέποτε έχουν τεθεί ανοιχτά: Γιατί κατέρρευσε το ΠΑΣΟΚ κι από τότε παρακμάζει χωρίς σοβαρή ελπίδα ανάκαμψης; Και, μετά από δώδεκα χρόνια σε ρόλους πολιτικού κομπάρσου, πόσο σημαντικό ρόλο θα μπορούσε να παίξει αυτό το κόμμα στο σημερινό πολιτικό σύστημα;
Στο προηγούμενο άρθρο μου σ’ αυτήν τη στήλη έγραφα ότι η ιστορική διαίρεση Αριστεράς-Δεξιάς, η οποία καθόρισε τον εγχώριο πολιτικό ανταγωνισμό από την δεκαετία του ΄40 και εφεξής, έχει πλέον χάσει την ισχύ της και σταδιακά αντικαθίσταται από μια νέα διαίρεση ανάμεσα σε φιλελεύθερες και μη φιλελεύθερες πολιτικές δυνάμεις. (Ειρήσθω εν παρόδω ότι η Ελλάδα δεν είναι η μόνη χώρα όπου συμβαίνει ένας τέτοιος μετασχηματισμός. Η Γαλλία και η Ιταλία, ας πούμε, αποτελούν ακόμη τυπικότερα παράδειγμα.) Εάν λοιπόν ο παραπάνω ισχυρισμός είναι σωστός, υπάρχουν δύο σημεία που αξίζει να προσεχθούν ιδιαίτερα. Το πρώτο είναι ότι κάθε ένα από τα νέα πολιτικά στρατόπεδα εμπεριέχει και δεξιά και αριστερά κόμματα, τα οποία μάλιστα ενίοτε συνεργάζονται μεταξύ τους. Το δεύτερο ενδιαφέρον στοιχείο είναι ότι, καθώς η παλιά και η νέα διαίρεση τέμνονται, οι ψηφοφόροι βρίσκονται αντιμέτωποι με το εξής δίλημμα: Να ψηφίσουν με βάση τις παλαιές ιδεολογικές τους ταυτότητες (οπότε ο εκλογικός αγώνας διεξάγεται επάνω στον άξονα δεξιά-αριστερά) ή με βάση νέες πολιτικές και κοινωνικές ταυτίσεις (στην οποία περίπτωση αναμετρούνται οι μετριοπαθείς φιλελεύθεροι φιλοευρωπαϊστές έναντι μη φιλελεύθερων ευρωσκεπτικιστών); Τέλος, θεωρώντας ότι ο τρόπος με τον οποίο οι ψηφοφόροι πρόκειται να αντιμετωπίσουν το παραπάνω δίλημμα είναι το κλειδί για να ανοίξουμε το μαύρο κουτί των επόμενων εκλογών, έκλεινα το άρθρο μου υποσχόμενος να επανέλθω. Μόνο που δεν φανταζόμουν ότι θα χρειαζόταν να το κάνω τόσο σύντομα! Διότι εντωμεταξύ προέκυψε η υποψηφιότητα του Γιώργου Παπανδρέου για την ηγεσία του ΚΙΝΑΛ.
Ο ταξιτζής που με πήγε στο αεροδρόμιο το έθεσε ορθά-κοφτά: «Στις εκλογές θα ψηφίσω εκείνους που προσπαθούν καλύτερα ώστε να αποφύγουμε να χειρότερα. Κι αυτά έρχονται από έξω, αγαπητέ μου». Ο άνθρωπος είχε καταλάβει κάτι απλό, ότι δηλαδή οι σημερινές κρίσεις που μαστίζουν την χώρα δεν μοιάζουν με εκείνες που μας ταλαιπώρησαν στο παρελθόν, ακόμη και το πιο πρόσφατο. Εκείνες ήταν δικής μας κατασκευής, ενδογενείς κρίσεις που νομίζαμε ότι θα μπορούσαμε να λύσουμε μόνοι μας. Κατά κανόνα, λοιπόν, τις εκλογές κέρδιζε το κόμμα που έδινε τις μεγαλύτερες υποσχέσεις και έδειχνε την μικρότερη αντίσταση στην κρατική σπατάλη. Λεφτά πάντα υπήρχαν κι ας ήταν δανεικά. Οι νέες κρίσεις, αντίθετα, προέρχονται από απρόβλεπτους εξωτερικούς – και σε μεγάλο βαθμό ανεξέλεγκτους – παράγοντες που απαιτούν σύνθετες λύσεις, σε συνεργασία μάλιστα με άλλα κράτη. Καθώς όμως αλλάζει η φύση των κρίσεων, αφού αυτές πια είναι κυρίως εξωγενείς παρά ενδογενείς, επίσης φαίνεται να αλλάζει και η λογική των ψηφοφόρων, πράγμα που θα φανεί στις επόμενες εκλογές.
The questions in this interview were asked by Professor Marlene Laruelle, director of the Illiberal Studies Program, Elliott School of International Affairs, George Washington University. We talk about how to conceptualize populism in a minimal way; the differences between mine and Fareed Zakaria’s notions of “democratic illiberalism,” the distinctions among populist, nativist, and nationalist parties; the similarities between European and American populisms; charismatic leadership and Poland’s leader Jarosław Kaczyński; Greece’s politics, of course; left and right populisms, and why they tend to form alliances; and the basic building blocs of a taxonomy of political regimes worldwide. I hope you will enjoy it! For more interviews of mine on topics related to populism, you can also check here, here, and here.
In your book Populism and Liberal Democracy: A Comparative and Theoretical Analysis(Oxford, 2019), you speak of democratic illiberalism, thereby reversing the terms used in Zakaria’s famous text on illiberal democracies. Can you explain to our readers how you define democratic illiberalism?
In my work, populism is conceptualized and defined minimally as “democratic illiberalism,” which points to modern political systems, political parties, or individual politicians combining adherence to electoral democracy and liberal democratic principles. I also use the term “populist democracy” with reference to political systems in which both the ruling party and major opposition forces are populist. I first used these terms in an article that compared Greece and Hungary as typical populist democracies and was published in 2013 in Government and Opposition. (Notice, by the way, that this Hungary-specific article preceded by at least a year Orbán’s now-famous 2014 speech in Transylvania, after which this term became common.) Anyway, my definition of populism recalls Fareed Zakaria’s terminology but the puzzles that motivate my research, the empirical cases I focus on, and the theoretical propositions I put forward are entirely different than his. The contrast is very interesting from a sociology-of-knowledge point of view, so let me say a bit more about it.
Δημοσιεύτηκε στην Καθημερινή της Κυριακής, 28 Μαρτίου 2021. Σχετικά με την Κεντροαριστερά και το μέλλον της στην Ελλάδα, έχω επίσης γράψει πρόσφατα στην ίδια εφημερίδα αυτό και αυτό.
Να δηλώσω εξαρχής ότι θεωρώ τον Κώστα Σημίτη ικανότατο πολιτικό και έναν εξαιρετικά επιτυχημένο πρωθυπουργό. Όχι μόνο κατάφερε να επιβιώσει πολιτικά σε ένα λαϊκιστικό κόμμα, όπως ήταν το ΠΑΣΟΚ της εποχής, αλλά επίσης κατόρθωσε να αποκτήσει και την αρχηγία του παρότι ο ίδιος ήταν κάθε άλλο παρά λαϊκιστής. Κλασικός αστός και σοσιαλδημοκράτης που δούλευε με αυστηρή εργασιακή ηθική και παραδειγματική μεθοδικότητα, ο Σημίτης άσκησε την πρωθυπουργία για οκτώ χρόνια, αφήνοντας πίσω του σημαντικές μεταρρυθμίσεις στην οικονομία και την πολιτική, με πιο εμβληματική ασφαλώς την ένταξη της Ελλάδας στην Οικονομική και Νομισματική Ένωση το 2001. Βέβαια υπήρξαν και αστοχίες, κάποιες μεγάλες άλλες μικρότερες, αλλά έτσι δεν συμβαίνει πάντα με την διακυβέρνηση κάθε χώρας; Μία αποτυχία του Σημίτη που ήταν σημαντική τότε αλλά και καθοριστική για τη συνέχεια ήταν η αδυναμία να μετατοπίσει το κόμμα του από τον χώρο του αριστερού λαϊκισμού σε εκείνον της μετριοπαθούς μεταρρυθμιστικής κεντροαριστεράς.
Η χρονιά που φεύγει δεν ήταν μια καλή χρονιά. Συχνά όμως, από αγκάθι βγαίνει ρόδο, όπως λένε, κι έτσι το κακό 2020 μπορεί στο μέλλον να φέρει και θετικές συνέπειες. Σκέφτομαι τρεις σημαντικές εξελίξεις που συνέβησαν στη χώρα μας μέσα στην χρονιά που φεύγει και οι οποίες, ίσως κάπως παράδοξα, μπορεί να φέρουν θετικά αποτελέσματα. Δύο από αυτές ξεκίνησαν από δυσμενή γεγονότα (πρώτα την πανδημία του κορωνοϊού και, σχεδόν ταυτόχρονα, τον συνδυασμό μεταναστευτικού και τουρκικής απειλής στο Αιγαίο) αλλά η αντιμετώπισή τους οδηγεί στην αναβάθμιση της κρατικής αξιοπιστίας, τόσο εντός της χώρας όσο και σε ευρωπαϊκό επίπεδο. Η τρίτη εξέλιξη ξεκίνησε από μια συγκεκριμένη θετική δράση, την ψηφιοποίηση του κράτους, η οποία εντέλει ίσως να επιφέρει το ισχυρότερο πλήγμα σε μία από τις κεντρικές παθογένειες του ελληνικού κράτους, δηλαδή τις πελατειακές σχέσεις και την διαφθορά του δημοσίου.
Ο Κωνσταντίνος Καραμανλής, όταν κλήθηκε το καλοκαίρι του 1974 για να αποκαταστήσει την δημοκρατία, είχε μια εξαιρετικά απλή ιδέα για το πώς θα έπρεπε να κυβερνηθεί η χώρα. Την μεταφέρω ακριβώς όπως ο ίδιος την εξέφρασε τότε: «Οι πάγιες θέσεις στα βασικά ζητήματα που απασχολούν ένα έθνος και προδιαγράφουν την πορεία του δεν μπορεί να είναι πολλές. Εκ των πραγμάτων, οι δυνατές επιλογές είναι ολίγες. Συνεπώς, η ύπαρξη πολυάριθμων κομμάτων, με αυτοσχέδια προγράμματα, όχι μόνον δεν ανταποκρίνεται στις ανάγκες ενός λαού, αλλά προκαλεί σύγχυση και πολιτική αστάθεια, που είναι η πληγή της δημοκρατίας». Σαν πρακτικός πολιτικός που ήταν, λοιπόν, ο Καραμανλής επιθυμούσε την διαμόρφωση ενός συστήματος δύο μεγάλων κομμάτων που, αφού πρώτα είχαν συμφωνήσει στα βασικά, θα εναλλάσσονταν στην εξουσία για να πετύχουν όλα τα υπόλοιπα με τρόπο που καθένα από τα δύο θεωρούσε τον καλύτερο.
Εάν εμπιστεύεστε τις δημοσκοπήσεις, οι προσεχείς αμερικανικές εκλογές έχουν σίγουρο νικητή, τον Τζο Μπάιντεν, και μάλλον δεν χρειάζεται να διαβάσετε παρακάτω. Αλλά εάν είστε κάπως δύσπιστοι, ιδίως για προβλέψεις σε πολωμένες αναμετρήσεις όπως ήταν το ελληνικό δημοψήφισμα του 2015 ή το αγγλικό του 2016, τότε μάλλον θα πρέπει να λάβετε υπόψιν τα σημεία που θα κρίνουν το εκλογικό αποτέλεσμα. Παραθέτω μια λίστα με δέκα τέτοια σημεία που θεωρώ ως τα σημαντικότερα, καθένα με μια σύντομη επεξήγηση.
Στις 30 Απριλίου 1928, μόλις τρεις εβδομάδες πριν από τις γερμανικές εκλογές εκείνης της χρονιάς, ο Γιόζεφ Γκέμπελς, τότε γκάουλαϊτερ του Βερολίνου, έγραφε στη ναζιστική εφημερίδα Der Angriff (Η Επίθεση) τα εξής: «Μπαίνουμε στο Κοινοβούλιο με σκοπό να πάρουμε τα όπλα της δημοκρατίας από το δικό της οπλοστάσιο. Αποκτούμε κοινοβουλευτική εκπροσώπηση με σκοπό να παραλύσουμε την [δημοκρατική] ιδεολογία της Βαϊμάρης με τα δικά της μέσα. Ερχόμαστε ως εχθροί». Σε κείνες τις εκλογές το ναζιστικό κόμμα κέρδισε μόλις το 2,6% των ψήφων και μόνον 12 έδρες στο Κοινοβούλιο, μία από αυτές από τον ίδιο τον Γκέμπελς. Το τι επακολούθησε είναι γνωστό.
