Δημοσιεύτηκε στην Καθημερινή της Κυριακής 27 Μαρτίου 2022
Μέχρι πρόσφατα, η Ευρώπη ήταν ένα σύνολο δημοκρατικών εθνών που, στην πλειοψηφία τους, είχαν ασπαστεί τον σύγχρονο φιλελευθερισμό. Αυτά τα έθνη, μάλιστα, έδειχναν αποφασισμένα να μεταλαμπαδεύσουν το πνεύμα της δυτικής φιλελεύθερης δημοκρατίας σε γειτονικές περιοχές, όπως στον αραβικό κόσμο, στην ισλαμική Τουρκία και στην εθνικιστική Ρωσία. Έκτοτε υπήρξαν αρκετές δραματικές εξελίξεις. Το δημοκρατικό πείραμα στις αραβικές χώρες απέτυχε, η Τουρκία μετακινήθηκε προς ένα αυταρχικό μοντέλο διακυβέρνησης, η Ρωσία αποδείχτηκε μια βάναυση δικτατορία. Παράλληλα, η αποχώρηση της Βρετανίας αποδυνάμωσε την Ευρωπαϊκή Ένωση ενώ η περίοδος Τραμπ έδειξε καθαρά ότι η Αμερική δεν πρέπει να θεωρείται ως μόνιμος σύμμαχος της Ευρώπης, ούτε καν ως σταθερά φιλελεύθερη χώρα. Η Δύση αποσυσπειρώθηκε.
Σήμερα, στο πεδίο της λεγόμενης «μεγάλης» πολιτικής η Ευρώπη αντιμετωπίζει δύο κρίσεις κολοσσιαίων διαστάσεων. Η πρώτη είναι η κρίση της δημοκρατίας, με επίκεντρό της να βρίσκεται στα πεδία των μαχών στην Ουκρανία. Αν νικήσει η Ρωσία, τότε το δημοκρατικό στρατόπεδο θα έχει χάσει ένα από τα μέλη του. Η δεύτερη μεγάλη κρίση σχετίζεται με τη διαρκή διαμάχη ανάμεσα στον φιλελευθερισμό και τον λαϊκισμό. Το αποτέλεσμα αυτής της αντιπαλότητας θα κριθεί σε μελλοντικές εκλογικές αναμετρήσεις σε πολλές χώρες της Ευρώπης, ξεκινώντας από τις προσεχείς εκλογές που θα γίνουν στην Ουγγαρία και την Γαλλία. Επίσης όμως σημαντικός παράγοντας θα είναι και ο βαθμός συνοχής που θα επιδείξει το φιλελεύθερο στρατόπεδο, περιορίζοντας τις «λιποταξίες» από αυτό είτε προς την κατεύθυνση του ανελεύθερου λαϊκισμού είτε προς τον πολιτικό αυταρχισμό.
Ο πόλεμος στην Ουκρανία είναι μια θλιβερή ευκαιρία για να αναλογιστούμε τη φύση και το μέγεθος των δύο μεγάλων κρίσεων που μαστίζουν την Ευρώπη αφού πλέον όλοι οι πρωταγωνιστές του δράματος βρίσκονται επάνω στη σκηνή σε πλήρη δράση. Ας δούμε μερικούς από τους κυριότερους.
Στην αντιπαράθεση μεταξύ δημοκρατίας και αυταρχισμού πρωταγωνιστούν ο πρόεδρος της Ρωσίας Βλαδίμηρος Πούτιν και ο ομόλογός του πρόεδρος της Ουκρανίας Βολοντίμιρ Ζελένσκι.
Ο Πούτιν, ένας πρώην υπάλληλος της κρατικής υπηρεσίας πληροφοριών, διοικεί τη χώρα του από το 2000 σαν εκλεγμένος δικτάτορας, επικεφαλής ενός κλεπτοκρατικού συστήματος που λειτουργεί πέρα από κάθε κανόνα δημοκρατίας, συνταγματικής τάξης, διεθνούς δικαίου ή απλής ανθρώπινης ηθικής. Επιθυμώντας να αποκαταστήσει τη δόξα της ρωσικής αυτοκρατορίας, έστειλε ένα στρατό κατοχής για να διαμελίσει και καταστρέψει μια δημοκρατική χώρα, ενώ απειλεί την υφήλιο ότι δεν θα δίσταζε να καταφύγει ακόμη και σε πυρηνική κλιμάκωση. Μεγάλα τμήματα της Ευρώπης – ανάμεσά τους η Πολωνία, η Γεωργία, η Μολδαβία, η Φινλανδία και τα κράτη της Βαλτικής – παρακολουθούν με τρόμο την εξέλιξη του πολέμου στην Ουκρανία, ενώ ο υπόλοιπος κόσμος αγωνιά.
Ο Ζελένσκι, ένας πρώην ηθοποιός κωμικών σειρών, έχει αναδειχτεί σε ηγέτη της αντίστασης της χώρας του απέναντι σε ένα μεγαλύτερο στρατό με ανώτερη δύναμη πυρός. Ο ουκρανός ηγέτης συμβολίζει την άρνηση του λαού του να δεχτεί την παράδοση και καθοδηγεί τον στρατό του σε έναν αμυντικό πόλεμο για εθνική επιβίωση στο όνομα της δημοκρατίας και της ανθρωπιάς. Όπως και ο Πούτιν, ο Ζελένσκι βρίσκεται μέσα σε ένα πολεμικό καταφύγιο μαζί με τους συνεργάτες του. Σε αντίθεση όμως από τον Πούτιν που φοβάται για τη ζωή του, ο Ζελένσκι δείχνει να αψηφά τον θάνατο και παραμένει στο Κίεβο εμψυχώνοντας τον λαό του και διαπραγματευόμενος με αρχηγούς κρατών και διεθνή fora μέσω διαδικτυακών συναντήσεων. Στο μεταξύ, μεγάλα τμήματα του κόσμου έχουν ανακαλύψει έναν απρόσμενο ήρωα των δημοκρατικών αξιών και του αταλάντευτου πατριωτισμού.
Ένα άλλο ζευγάρι ηγετών, ο Γάλλος πρόεδρος Εμανουέλ Μακρόν και ο πρωθυπουργός της Ουγγαρίας Βίκτορ Ορμπάν, αντιπροσωπεύουν τα δύο πρόσωπα της δημοκρατίας – το ένα φιλελεύθερο και το άλλο λαϊκιστικό και ανελεύθερο.
Ακόμη πριν ξεκινήσει ο πόλεμος στην Ουκρανία, ο Μακρόν, ένας μεταρρυθμιστής φιλελεύθερος με ακλόνητη πίστη στην ευρωπαϊκή ιδέα, επιδόθηκε σε μια φρενήρη διπλωματική προσπάθεια για να σταματήσει τον Πούτιν. Μπορεί να απέτυχε να αποτρέψει τον πόλεμο, αλλά κέρδισε πολλά εύσημα από τους συμπατριώτες του για την προσπάθεια. Ενώ δε, πριν από δύο μόλις χρόνια, πίστευε ότι το ΝΑΤΟ είναι εγκεφαλικά νεκρό, σήμερα βλέπει τον πόλεμο ως ευκαιρία για την εγκαθίδρυση ενός νέου συστήματος ασφάλειας για την Ευρώπη. Στις προεδρικές εκλογές που θα γίνουν σε λίγες μέρες στη Γαλλία, ο Μακρόν εμφανίζεται σαν το μεγάλο φαβορί. Σε αυτή την περίπτωση, να αναμένουμε ότι θα διαδραματίσει ακόμη πιο ενεργό ρόλο στην αναβίωση της φιλελεύθερης δημοκρατικής πολιτικής στην Ευρώπη.
Στον αντίποδα του Μακρόν, βρίσκουμε τον Όρμπαν. Σύμβολο για τους λαϊκιστές όλου του κόσμου, διατηρεί από παλιά ιδιαίτερη προσωπική σχέση με τον Πούτιν, με τον οποίο έχει συναντηθεί επίσημα 12 φορές. Ενόψει των επερχόμενων εθνικών εκλογών (διεξάγονται την επόμενη Κυριακή) και κάτω από την πίεση της διεθνούς γνώμης, ο Όρμπαν καταδίκασε μεν τη ρωσική εισβολή της Μόσχας αλλά δεν επέτρεψε την αποστολή όπλων στην Ουκρανία μέσω του εδάφους της. Την ίδια στιγμή, τα ουγγρικά μέσα ενημέρωσης, που στην πλειονότητά τους χρηματοδοτούνται και ελέγχονται από την κυβέρνηση, παπαγαλίζουν την προπαγάνδα της Μόσχας παρουσιάζοντας την εκλεγμένη κυβέρνηση της Ουκρανίας με υποτιμητικούς όρους.
Αλλά ο πολιτικός φιλελευθερισμός δεν απειλείται μόνο από τους λαϊκιστές. Απειλείται εξίσου από φιλελεύθερους ηγέτες που δεν διστάζουν να προδώσουν τις ιδέες τους, κυρίως για να πλουτίσουν. Δείτε, για παράδειγμα, την περίπτωση του πρώην αρχηγού του γερμανικού σοσιαλδημοκρατικού κόμματος και καγκελάριου Γκέρχαρντ Σρέντερ. Αμέσως μετά την αποχώρησή του από τη καγκελαρία το 2005, αυτός ανέλαβε επικερδείς θέσεις σε ρωσικές εταιρείες ενέργειας κι έγινε κορυφαίος λομπίστας των ρωσικών συμφερόντων. Έτσι μετατράπηκε σε έμμισθο όργανο του Πούτιν, τον οποίο μάλιστα κάποτε δεν δίστασε να αποκαλέσει «αψεγάδιαστο δημοκράτη»! Μετά την εισβολή στην Ουκρανία, αρνήθηκε να παραιτηθεί από τις θέσεις του και να διακόψει τους δεσμούς του με το επίσημο ρωσικό κράτος και την ολιγαρχία που το κυβερνά. Χωρίς αμφιβολία, η στάση πολιτικών σαν τον Σρέντερ ήταν ένας από τους λόγους για τους οποίους ο Πούτιν πίστευε πριν την εισβολή στην Ουκρανία ότι η Δύση θα τον εξυπηρετούσε για πάντα.
