Δημοσιεύτηκε στην Καθημερινή της Κυριακής 25 Απριλίου 2021.
Θα γνωρίζετε μάλλον ότι η Ευρωπαϊκή Επιτροπή υλοποιεί ένα μεγάλων διαστάσεων και εξαιρετικά φιλόδοξο πρόγραμμα με τον τίτλο «Προωθώντας τον ευρωπαϊκό τρόπο ζωής μας». Μόλις δε πριν από λίγες μέρες, ξεκίνησε μια δημόσια πανευρωπαϊκή διάσκεψη με τίτλο «Το μέλλον της Ευρώπης», η οποία πρόκειται να τραβήξει αρκετά. Η Ευρώπη πάντα είχε υπαρξιακές αγωνίες αλλά τώρα, και μόνο από τους παραπάνω τίτλους, φαίνεται ότι αντιμετωπίζει γενική υπαρξιακή κρίση. Στη βάση της βρίσκονται δύο ερωτήματα που δεν έχουν εύκολες απαντήσεις. Σε τι ακριβώς συνίσταται ο ευρωπαϊκός τρόπος ζωής; Ποιοι είναι οι αντίπαλοι και ποιοι οι υποστηρικτές του;
Το πρώτο ερώτημα θα έπρεπε, ίσως, να απαντάται ευθέως και με περισσότερη σαφήνεια από το ίδιο το πρόγραμμα της Κομισιόν, αλλά αυτό περιέχει απλώς μια απαρίθμηση διαφόρων πολιτικών προτεραιοτήτων χωρίς να εξηγείται η μεταξύ τους σχέση. Ας μου επιτραπεί να επαναδιατυπώσω, απλά και ευσύνοπτα. Ο «ευρωπαϊκός τρόπος ζωής» συνίσταται από τις εκφάνσεις μιας κοινής κουλτούρας που δημιουργήθηκε στη μεταπολεμική Ευρώπη και συνεχίζει να διαμορφώνεται μέχρι σήμερα. Αυτή η κουλτούρα είναι συνυφασμένη με τις αξίες της ανοιχτής κοινωνίας και οικονομίας, του κράτους πρόνοιας, των φιλελεύθερων δημοκρατικών θεσμών, της ελεύθερης έκφρασης και των θεμελιωδών δικαιωμάτων κάθε ανθρώπου.
Από τι και ποιους κινδυνεύει ο ευρωπαϊκός τρόπος ζωής; Προφανώς, δεν είναι συμβατή με αυτόν η ζωή σε κοινωνίες όπου η αντιπολίτευση υφίσταται κρατική καταπίεση ή όπου η θρησκεία υπερέχει του κοσμικού νόμου και των θεμελιωδών ανθρωπίνων δικαιωμάτων. Παράδειγμα λαμπρό η Τουρκία του Ερντογάν, η οποία φυλακίζει τους πολιτικούς της αντιπάλους, καταργεί την ελευθεροτυπία, περιφρονεί το κοσμικό κράτος, περιορίζει τις ελευθερίες του ατόμου και παραβιάζει την ισοτιμία των φύλων. Αρκεί κάποιος να επαναφέρει στο νου το πρόσφατο διπλωματικό ατόπημα της τουρκικής κυβέρνησης σε βάρος της προέδρου της Κομισιόν Ούρσουλα φον ντερ Λάιεν για να κατανοήσει τις βαθιές διαφορές που υπάρχουν στον ευρωπαϊκό και τον τουρκικό τρόπο ζωής και συμπεριφοράς.
Ευτυχώς, στην Ευρωπαϊκή Ένωση δεν έχουμε τέτοια αυταρχικά πολιτικά συστήματα. Έχουμε όμως κοινωνίες, πλήρως δημοκρατικές, οι οποίες σε μεγάλο βαθμό επιθυμούν έναν διαφορετικό τρόπο ζωής από εκείνον που προτείνει και θέλει να προωθήσει η Κομισιόν. Πρόκειται για κοινωνίες που τις τελευταίες δεκαετίες έχουν αναδείξει σημαντικά κόμματα τα οποία είτε υποστηρίζουν αντιφιλελεύθερες ιδέες είτε προωθούν έναν τρόπο ζωής που εξυπηρετεί κοινότητες ομοεθνών πληθυσμών αποκλείοντας ξένα στοιχεία. Μιλάμε ασφαλώς για τα κόμματα που αντίστοιχα αποκαλούμε λαϊκιστικά και νατιβιστικά.
Τα λαϊκιστικά κόμματα, πρώτα, και ανεξαρτήτως αν αυτά τοποθετούνται στα αριστερά ή στα δεξιά (ορισμένες μάλιστα φορές συμμαχούν μεταξύ τους) είναι το ακριβώς αντίθετο των περισσότερο κατεστημένων φιλελεύθερων κομμάτων. Θεωρούν ότι οι κοινωνίες είναι διαιρεμένες ανάμεσα σε δύο και μόνο ομάδες, τον «λαό» και τις «ελίτ», πράγμα που σημαίνει ότι η κοινωνική πόλωση είναι αναπόφευκτη, αν όχι και ευκταία. Σε ένα τέτοιο πολιτικό περιβάλλον, όμως, οι θεσμοί και το κράτος δικαίου χάνουν την σημασία τους. Αυτό που μετράει είναι το συμφέρον του λαού. Με αυτήν τη λογική, οι λαϊκιστές βρίσκονται σε πλήρη αντίθεση με τον περίφημο ευρωπαϊκό τρόπο ζωής και επιζητούν ανοιχτά να τον αλλάξουν. Τυπικό τέτοιο παράδειγμα αποτελεί η Ουγγαρία του Βίκτορ Ορμπάν. Ειδικά μετά την πρόσφατη ρήξη με το Ευρωπαϊκό Λαϊκό Κόμμα, η ουγγρική κυβέρνηση έχει κάνει σαφή την πρόθεσή της να ακολουθήσει έναν άλλο τρόπο ζωής που αντιτίθεται στις φιλελεύθερες ιδέες και την ανοιχτή κοινωνία ενώ τάσσεται υπέρ πιο συντηρητικών και χριστιανικών ευρωπαϊκών αξιών και παραδόσεων. Η απειλή δεν είναι αμελητέα καθώς το όραμα του Ορμπάν για μια λευκή, ανελεύθερη και χριστιανική ήπειρο έχει ήδη πολλούς οπαδούς, ακόμη και συμμάχους, ιδίως στις χώρες της Ανατολικής Ευρώπης.
Ένας άλλος τύπος κομμάτων με σοβαρές αντιρρήσεις ως προς τον «ευρωπαϊκό τρόπο ζωής» της Κομισιόν είναι τα λεγόμενα νατιβιστικά (nativist) κόμματα. Όπως υποδηλώνει ο όρος, πρόκειται για κόμματα που υπερασπίζονται τα συμφέροντα γηγενών και πολιτισμικά ομοιογενών πληθυσμών απέναντι σε αλλογενείς προερχόμενους είτε από φτωχότερες περιοχές της Ευρώπης είτε έξω από αυτήν, ιδίως μουσουλμάνους μετανάστες. Συνήθως, τα νατιβιστικά κόμματα συνδυάζουν την αντιμεταναστευτική τους ατζέντα με σκεπτικισμό προς την Ευρωπαϊκή Ένωση, ενίοτε μάλιστα υιοθετούν αντιευρωπαϊκές θέσεις. Τέτοια κόμματα είναι σήμερα ισχυρά στις πλουσιότερες και πιο φιλελεύθερες δημοκρατίες της Ευρώπης. Μολονότι δε ενδημούν στον δεξιό χώρο, οι απόψεις τους δεν αφήνουν ασυγκίνητα ούτε τα αριστερά ακροατήρια. Το πιο ενδιαφέρον είναι ότι οι νατιβιστές συχνά υποχρεώνουν τα παραδοσιακά κόμματα της κεντροδεξιάς και του κέντρου να «νερώσουν» τις φιλελεύθερες θέσεις τους, ειδικά σε θέματα μετανάστευσης, πολιτικής ασύλου και ασφάλειας, για να αποφύγουν όσο γίνεται την διαρροή ψηφοφόρων προς τα δεξιά. Κάτι τέτοιο είναι ήδη εμφανές στη Γαλλία καθώς, ενόψει των προεδρικών εκλογών της επόμενης χρονιάς, το κόμμα του φιλελεύθερου Μακρόν θα προσπαθήσει να «κλέψει» μέρος της νατιβιστικής ατζέντας της Μαρίν Λε Πεν, η οποία επίσης θα διεκδικήσει την προεδρία.
Κοντολογίς, δεν υπάρχει ένας και μοναδικός ευρωπαϊκός τρόπος ζωής αλλά, αντίθετα, αρκετοί και διαφορετικοί μεταξύ τους. Όπως δε φαίνεται, στον χώρο της ευρωπαϊκής πολιτικής έχουν ήδη ανοίξει τουλάχιστον δύο κύρια πεδία αντιπαράθεσης. Στο πρώτο, αναμετρούνται ο φιλελεύθερος τρόπος ζωής με τον θεσμικά ανελεύθερο τρόπο που επιβάλλουν δεξιοί και αριστεροί λαϊκιστές όταν έρχονται στην εξουσία. Στο άλλο πεδίο, η μάχη θα είναι ακόμη σκληρότερη καθώς ο φιλελεύθερος ευρωπαϊκός τρόπος έχει να αντιμετωπίσει τον πολιτισμικά ανελεύθερο –συχνά και μη δημοκρατικό– τρόπο ζωής μεγάλων μη ευρωπαϊκών κοινοτήτων που ζουν στο εσωτερικό της Ευρώπης. Αυτό θα είναι και το δυσκολότερο τεστ για τον σύγχρονο ευρωπαϊκό τρόπο ζωής. Διότι, απλούστατα, θα κρίνει την αν(τ)οχή του όταν σημαντικά τμήματα των κοινωνιών ούτε ενδιαφέρονται να αποκτήσουν φιλελεύθερη αντίληψη ούτε επιθυμούν να ακολουθήσουν αυτό που αποκαλούμε «ευρωπαϊκό τρόπο ζωής».
