Δημοσιεύτηκε στην Καθημερινή της Κυριακής, 29 Μαΐου 2022
Πόσο ελκυστική είναι σήμερα η ιδέα της δημοκρατίας πέρα από τα σύνορα της Ευρώπης και πόσο εφαρμόσιμη είναι η ίδια η δημοκρατία στις χώρες που γειτονεύουν με αυτήν; Για πολλούς ευρωπαίους, ακόμη και η σκέψη ότι η δημοκρατία θα μπορούσε να μην αποτελεί επιθυμητό αγαθό των κοινωνιών είναι σχεδόν αδιανόητη. Η πραγματικότητα όμως λέει μια διαφορετική ιστορία—την ιστορία μιας Ευρώπης που διαπιστώνει ότι η εξαγωγή στην ίδια τη γειτονιά της του πολυτιμότερου πολιτικού προϊόντος που διαθέτει, δηλαδή της δημοκρατίας, δεν έχει μεγάλη ζήτηση.
Παλιότερα, τα πράγματα έμοιαζαν πιο αισιόδοξα. Στη δεκαετία του ΄70, τρείς χώρες της νότιας Ευρώπης, ανάμεσά τους και η Ελλάδα, προσχώρησαν στο δημοκρατικό στρατόπεδο και στη συνέχεια ανέπτυξαν σταθερούς θεσμούς που ισχυροποίησαν τις δημοκρατίες τους. Στη δεκαετία του ΄90, πολλές χώρες της πρώην κομμουνιστικής κεντρικής και ανατολικής Ευρώπης επίσης ασπάστηκαν τη δημοκρατία και, άλλες λιγότερο άλλες περισσότερο, απέκτησαν φιλελεύθερους θεσμούς. Το επόμενο πεδίο της δημοκρατικής επέκτασης έμοιαζε να είναι οι χώρες που γειτονεύουν με την Ευρώπη.
Το μεγαλύτερο, ίσως, στοίχημα υπήρξε η Τουρκία. Όταν ο τότε μεταρρυθμιστής Ρετζέπ Ταγίπ Ερντογάν κέρδισε την εξουσία το 2002, οι πάντες περίμεναν ότι η χώρα του θα εξελισσόταν σε ένα κοσμικό δημοκρατικό κράτος. Μάλιστα, προς το τέλος του 2004, η Κομισιόν κάλεσε την Τουρκία σε διαπραγματεύσεις για την ένταξή της στην Ευρωπαϊκή Ένωση. Τα πράγματα όμως πήραν άλλο δρόμο, ειδικά μετά το αποτυχημένο πραξικόπημα το καλοκαίρι του 2016. Έκτοτε, η Τουρκία μετατράπηκε σε ένα κλασικό αυταρχικό καθεστώς που κρατά φυλακισμένους χιλιάδες αντιπάλους του ενώ έχει απολύσει δεκάδες χιλιάδες υπαλλήλους ως «εχθρούς του λαού».
Άλλη μεγάλη ελπίδα για την πέραν της Ευρώπης επέκταση της δημοκρατίας που πήγε χαμένη ήταν η περίφημη Αραβική Άνοιξη, η οποία ξεκίνησε από την Τυνησία στις αρχές της δεκαετίας του 2010 και γρήγορα επεκτάθηκε στις χώρες της Βόρειας Αφρικής και Μέσης Ανατολής. Επρόκειτο για μαζικές εξεγέρσεις, κυρίως νέων ανθρώπων, εναντίον διεφθαρμένων αυταρχικών καθεστώτων με κύρια αιτήματα την πολιτική ελευθερία και οικονομικές ευκαιρίες. Γρήγορα, όμως, οι εξεγέρσεις για δημοκρατία εκφυλίστηκαν σε βίαιες ταραχές που τελικά κατέληξαν σε ακόμη μεγαλύτερο αυταρχισμό, σε αρκετές δε περιπτώσεις ακόμη και σε εμφύλιο σπαραγμό.
Σήμερα, με μερική εξαίρεση την Τυνησία, οι αραβικές χώρες είναι περισσότερο αυταρχικές από όσο ήταν την άνοιξη του 2011. Η δεκαετία που ακολούθησε έγινε γνωστή ως «Αραβικός Χειμώνας». Τραγικότερη ήταν η περίπτωση της Συρίας όπου ο εμφύλιος που ξεκίνησε το 2011 εξελίχθηκε σε ανθρωπιστική κρίση που εξανάγκασε εκατομμύρια Σύριων να ζητήσουν άσυλο σε άλλες χώρες. Στη Λιβύη, μετά την αιματηρή πτώση του καθεστώτος Καντάφι, ακολούθησαν πολλά χρόνια ένοπλων συγκρούσεων μέχρι που επιτεύχθηκε η σημερινή επισφαλής εκεχειρία. Η σημερινή Αίγυπτος του στρατηγού Αλ Σίσι δεν είναι ούτε περισσότερο ελεύθερη ούτε λιγότερο θλιβερή από εκείνη του πρώην δικτάτορα Μουμπάρακ.
Ακόμη και η Ρωσία, μετά την κατάρρευση της Σοβιετικής Ένωσης το 1991 σε συνδυασμό με την ιδέα που κυκλοφόρησε εκείνη την εποχή για το δήθεν «τέλος της ιστορίας», είχε γεννήσει ελπίδες για σταδιακό εκδημοκρατισμό. Για να γίνει αυτό, ο Μπόρις Γέλτσιν αποδέχτηκε τη διάλυση της σοβιετικής ομοσπονδίας και την ανεξαρτητοποίηση κρατών όπως η Ουκρανία. Ο διάδοχός του στην εξουσία φάνηκε για λίγο να συνεχίζει το πείραμα του προκατόχου του, προς στιγμήν μάλιστα εξέτασε και το ενδεχόμενο ένταξης της Ρωσίας στο ΝΑΤΟ. Εντέλει, όμως, ο Βλάντιμιρ Πούτιν επιδίωξε την επανασύστασης ενός είδους ρωσικής αυτοκρατορίας, στην οποία ασφαλώς δεν υπάρχει θέση για τη δημοκρατία.
Κοντολογίς, εκτός από το Ισραήλ, καμία από τις κυβερνήσεις του τόξου των χωρών με τις οποίες συνορεύει η Ευρώπη, το οποίο εκτείνεται από το Μαρόκο έως την Συρία, περνάει από την Τουρκία και φτάνει μέχρι τη Ρωσία, δεν είναι—και, κυρίως, δεν επιθυμεί να είναι—δημοκρατική. Αντίθετα, στις χώρες σήμερα κυριαρχούν αυταρχικοί ηγέτες που κάνουν εκλογές μόνο για να τις κερδίσουν, που μιλούν στο όνομα της δημοκρατίας ενώ δεν διστάζουν να εξοντώνουν τους πολιτικούς τους αντιπάλους, που ισχυρίζονται ότι συμβάλλουν στη διεθνή συνεργασία αλλά στην πραγματικότητα το μόνο που επιθυμούν είναι να αναδείξουν τις χώρες τους σε ρόλους περιφερειακού σερίφη.
Ένας από τους ελάχιστους σταθερούς «κανόνες» στην πολιτική επιστήμη είναι ότι οι δημοκρατίες δεν πολεμούν μεταξύ τους. Αυτό συμβαίνει, απλούστατα, διότι το βασικό κίνητρο κάθε δημοκρατίας είναι η αδιάκοπη ανάπτυξη με σεβασμό στα ατομικά και ανθρώπινα δικαιώματα. Τούτο οδηγεί σε έναν άλλο, πάντως λιγότερο σταθερό από τον προηγούμενο, κανόνα—ότι, δηλαδή, η ανάπτυξη είναι ευκολότερη και σταθερότερη όταν στηρίζεται σε διακρατικές και διεθνείς συνεργασίες ανάμεσα σε δημοκρατικές χώρες.
Στις σημερινές συνθήκες, όμως, όπου η δημοκρατία έχει χάσει την ελκτική δύναμη που είχε στο παρελθόν και η Ευρώπη περιβάλλεται από λογής αυταρχικά καθεστώτα, οι παραπάνω κανόνες δεν ισχύουν και αυτό έχει συνέπειες.
Η πλέον άμεση και ήδη ορατή είναι ότι η Ευρώπη χρειάζεται να προετοιμάσει την στρατιωτική της άμυνα απέναντι στην επιθετικότητα γειτονικών χωρών. Μια δεύτερη αρνητική συνέπεια, με πολλές απρόβλεπτες προεκτάσεις, είναι η όλο και μεγαλύτερη δυσκολία πολιτικής συνεργασίας που αντιμετωπίζει η δημοκρατική Ευρώπη με τα αυταρχικά καθεστώτα της γειτονιάς της για την αντιμετώπιση περιφερειακών και διεθνών κρίσεων, όπως είναι το εμπόριο, οι μεταφορές, το επισιτιστικό, η κλιματική αλλαγή και οι παραβιάσεις των ανθρωπίνων δικαιωμάτων. Η τρίτη αρνητική συνέπεια για την Ευρώπη είναι ότι, όπως έχει ήδη συμβεί, αυτή μόνη αναλαμβάνει τελικά να δώσει λύσεις σε κρίσεις που ξεσπούν πέρα από τα σύνορά της, όπως είναι το μεταναστευτικό που δημιούργησε ο εμφύλιος στη Συρία ή το προσφυγικό που ακολούθησε την εισβολή της Ρωσίας στην Ουκρανία.
